Άρθρο του Νίκου Παπαδάκη*
Την τελευταία δεκαπενταετία,όπως και στις μέρες που διάγουμε,επικρατεί μία έντονη δημόσια αντιπαράθεση και προβληματισμός όσον αφορά την ανάγκη Συνταγματικής Αναθεώρησης του άρθρου 16 του Συντάγματος και του κατά πόσο αυτή επιλύει τα προβλήματα της Παιδείας.
Το άρθρο 16 όπως διατυπώνεται στο σημερινό Σύνταγμα
1. Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες. Η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα.
2. Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.
3. Τα έτη υποχρεωτικής φοίτησης δεν μπορεί να είναι λιγότερα από εννέα.
4. Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια. Το Κράτος ενισχύει τους σπουδαστές που διακρίνονται, καθώς και αυτούς που έχουν ανάγκη από βοήθεια ή ειδική προστασία, ανάλογα με τις ικανότητές τους.
5. Η ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση. Τα ιδρύματα αυτά τελούν υπό την εποπτεία του Κράτους, έχουν δικαίωμα να ενισχύονται οικονομικά από αυτό και λειτουργούν σύμφωνα με τους νόμους που αφορούν τους οργανισμούς τους. Συγχώνευση ή κατάτμηση ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων μπορεί να γίνει και κατά παρέκκλιση από κάθε αντίθετη διάταξη, όπως νόμος ορίζει.
Ειδικός νόμος ορίζει όσα αφορούν τους φοιτητικούς συλλόγους και τη συμμετοχή των σπουδαστών σ’ αυτούς.
6. Οι καθηγητές των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων είναι δημόσιοι λειτουργοί. Το υπόλοιπο διδακτικό προσωπικό τους επιτελεί επίσης δημόσιο λειτούργημα, με τις προϋποθέσεις που νόμος ορίζει. Τα σχετικά με την κατάσταση όλων αυτών των προσώπων καθορίζονται από τους οργανισμούς των οικείων ιδρυμάτων.
Οι καθηγητές των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων δεν μπορούν να παυθούν προτού λήξει σύμφωνα με το νόμο ο χρόνος υπηρεσίας τους παρά μόνο με τις ουσιαστικές προϋποθέσεις που προβλέπονται στο άρθρο 88 παράγραφος 4 και ύστερα από απόφαση συμβουλίου που αποτελείται κατά πλειοψηφία από ανώτατους δικαστικούς λειτουργούς, όπως νόμος ορίζει.
Νόμος ορίζει το όριο της ηλικίας των καθηγητών των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Εωσότου εκδοθεί ο νόμος αυτός οι καθηγητές που υπηρετούν αποχωρούν αυτοδικαίως μόλις λήξει το ακαδημαϊκό έτος μέσα στο οποίο συμπληρώνουν το εξηκοστό έβδομο έτος της ηλικίας τους.
7. Η επαγγελματική και κάθε άλλη ειδική εκπαίδευση παρέχεται από το Κράτος και με σχολές ανώτερης βαθμίδας για χρονικό διάστημα όχι μεγαλύτερο από τρία χρόνια, όπως προβλέπεται ειδικότερα από το νόμο, που ορίζει και τα επαγγελματικά δικαιώματα όσων αποφοιτούν από τις σχολές αυτές.
8. Νόμος ορίζει τις προϋποθέσεις και τους όρους χορήγησης άδειας για την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων που δεν ανήκουν στο Κράτος, τα σχετικά με την εποπτεία που ασκείται πάνω σ’ αυτά, καθώς και την υπηρεσιακή κατάσταση του διδακτικού προσωπικού τους.
Η σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες απαγορεύεται.
9. Ο αθλητισμός τελεί υπό την προστασία και την ανώτατη εποπτεία του Κράτους.
Το Κράτος επιχορηγεί και ελέγχει τις ενώσεις των αθλητικών σωματείων κάθε είδους, όπως νόμος ορίζει Νόμος ορίζει επίσης τη διάθεση των ενισχύσεων που παρέχονται κάθε φορά στις επιχορηγούμενες ενώσεις σύμφωνα με τον προορισμό τους.
Ποια όμως είναι τα βασικά προβλήματα του ελληνικού δημόσιου πανεπιστημίου; :
Πρώτον, η υπό – χρηματοδότηση του.
Είναι το σκανδαλώδες κοινωνικά, αναπτυξιακά και πολιτικά γεγονός πως οι εκάστοτε Κυβερνήσεις δεν αντιμετώπισαν το πανεπιστήμιο ως την πρώτη και κορυφαία αναπτυξιακή επένδυση της χώρας.
Δεύτερον, η γραφειοκρατική του εξάρτηση από το Υπουργείο Παιδείας. Το κράτος επί χρόνια τώρα αντιμετωπίζει με καχυποψία και εχθρότητα το ελληνικό πανεπιστήμιο. Δε χρειάζονται ομοιόμορφα πανεπιστήμια. Δε χρειάζεται το μικρό Πανεπιστήμιο να διέπεται από το ίδιο καθεστώς με ένα τεράστιο, γιγαντιαίο Πανεπιστήμιο.Πρέπει το κάθε πανεπιστήμιο, η κάθε σχολή να έχει ευελιξία, αυτονομία, να χειραφετηθεί από το Υπουργείο Παιδείας.
Τρίτον, ο ευτελισμός του Λυκείου. Ενός Λυκείου εγκαταλελειμμένου, χωρίς ταυτότητα. Ένα Λύκειο που ουσιαστικά είναι ο προθάλαμος των εισαγωγικών εξετάσεων. Δεν προσφέρει δεξιότητες, δεν προσφέρει δυνατότητες απασχόλησης, δεν προσφέρει λύσεις εκτός από το πανεπιστήμιο. Η λύση είναι ή το πανεπιστήμιο ή η ανεργία χωρίς προσόντα. Που αφυδατώνει τη σκέψη, που εθίζει στην παπαγαλία, που ουσιαστικά φτιάχνει ένα φοιτητή ο οποίος είναι πια κουρασμένος, αηδιασμένος και δεν έχει καμία διάθεση ενεργητικής και δημιουργικής συμμετοχής στην παραγωγή της γνώσης και στην έρευνα.
Οι φοιτητές αντιμετωπίζουν την είσοδο του πανεπιστήμιου ως το μεγαλύτερο πρόβλημα της ζωής τους και την έξοδο από το πανεπιστήμιο πάλι ως το μεγαλύτερο πρόβλημα της ζωής τους.
Τέταρτον, η αξιολόγηση του Πανεπιστημίου. Οι δείκτες που συνιστούν αξιολόγηση είναι τα κονδύλια, οι προϋπολογισμοί, η αναλογία διδασκόντων και διδασκομένων, τα τετραγωνικά μέτρα ανά φοιτητή, το τι πρόσβαση έχει στις βιβλιοθήκες, τι πρόσβαση έχει σε ηλεκτρονική και ψηφιακή υποστήριξη. Αυτά τα στοιχεία θέλουν δημόσια δαπάνη, κονδύλια, πολιτική βούληση. Και στην πολιτική βούληση υστέρησαν χαρακτηριστικά οι εκάστοτε κυβερνήσεις.
Πέμπτον, η συμπεριφορά των πολιτικών νεολαίων. Οι σπουδάζουσες κομματικές νεολαίες,μη έχοντας την ίδια ιδεολογία, την ίδια ευαισθησία, την ίδια αντίληψη για την κοινωνία, την ίδια αντίληψη για την οικονομία και την ανάπτυξη, δεν έχουν καταφέρει να καταστούν ενεργοί εγγυητές και θεματοφύλακες της διαφάνειας και της αξιοκρατίας μέσα στο πανεπιστήμιο.
Δεν έχουν καταφέρει να προστατεύσουν το πανεπιστήμιο, την ποιότητα της διδασκαλίας και το μέλλον τους.
Το πρόβλημα της ελληνικής τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν είναι συνταγματικό.
Το άρθρο 16 προέκυψε ως εγγύηση, που είχε ως βασικό στόχο την κατοχύρωση της ακαδημαϊκής ελευθερίας σε ένα χώρο προοδευτικής έρευνας, σκέψης και έκφρασης που είναι το πανεπιστήμιο.
Δεν αποτρέπει το άρθρο 16 του Συντάγματος αυτά που έπρεπε προ πολλού να γίνουν και αυτά που πρέπει να γίνουν στο δημόσιο πανεπιστήμιο.
Δεν αποτρέπει το Σύνταγμα την αναβάθμιση, την εξωστρέφεια, τη διεθνοποίηση και την αξιολόγηση των πανεπιστημίων.
Δεν αποτρέπει το Σύνταγμα την εγκαθίδρυση θεσμών κοινωνικής λογοδοσίας των πανεπιστημίων.
Δεν αποτρέπει το Σύνταγμα την κατάργηση των πελατειακών σχέσεων και του κακώς νοούμενου κομματισμού μέσα στα πανεπιστήμια, γιατί τα κόμματα έχουν πολύ μεγάλη ευθύνη για τις πανεπιστημιακές πελατειακές πρακτικές.
Δεν αποτρέπει το Σύνταγμα τη ριζική λύση θεμάτων, όπως το άσυλο, που αρκεί να εφαρμόζουμε τη νομοθεσία μας για να το λύσουμε ή όπως των συγγραμμάτων.
Δεν ευθύνεται το άρθρο16 για τις αδράνειες ή παραλείψεις σε σχέση με την αναβάθμιση του δημόσιου πανεπιστημίου.
Τα αιωρούμενα ερωτήματα είναι:
Πρέπει να καταργήσουμε τις εγγυήσεις του δημοσίου πανεπιστημίου; Το νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου ως νομικό σχήμα είναι αυτό που καθηλώνει το δημόσιο πανεπιστήμιο; Μήπως η πλήρης αυτοδιοίκηση; Ο χαρακτηρισμός των καθηγητών ως δημοσίων λειτουργών και όχι υπαλλήλων, γιατί πρέπει να είναι ανεξάρτητοι; Προφανώς, όχι.
Το πρόβλημα της εκπαίδευσης είναι αναπτυξιακό, κοινωνικό, πολιτικό, χρηματοδοτικό, όχι συνταγματικό.
Τα «μη κρατικά – μη κερδοσκοπικά» πανεπιστήμια
Τι σημαίνει μη κερδοσκοπικό και κοινωφελές; Θα καλύπτει τη δαπάνη από τα δίδακτρα;
Δεν υπάρχει κανένα μη κρατικό πανεπιστήμιο διεθνώς που να καλύπτει τις δαπάνες του από τα δίδακτρα. Τα καλά πανεπιστήμια παγκοσμίως δεν καλύπτουν πάνω από το 20% των δαπανών τους από τα δίδακτρα. Όλα τα υπόλοιπα είναι οι δωρεές, τα καταπιστεύματα, τα κληροδοτήματα, η αξιοποίηση της περιουσίας.
Στα μη κρατικά ,μη κερδοσκοπικά κοινωφελή πανεπιστήμια σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να εμπλέκονται άμεσα ή έμμεσα ιδιώτες.Είναι κοινωνικοί φορείς δημοσίου ενδιαφέροντος.
Αυτό σημαίνει μη κερδοσκοπικό. .
Χρειάζεται να προβλέψουμε στο Σύνταγμά μας τη δυνατότητα σύστασης μη κρατικών, μη κερδοσκοπικών, κοινωφελών, πλήρως αυτοδιοικούμενων πανεπιστήμιων;
Αυτά μπορούμε να τα συστήσουμε και τώρα δια νόμου ως νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου ευέλικτα. Να το προβλέψουμε ως πρόσθετη δυνατότητα ρητά στο Σύνταγμά μας. Να μπορούν να ιδρυθούν και μη κρατικά, μη κερδοσκοπικά, κοινωφελή, πλήρως αυτοδιοικούμενα πανεπιστήμια.
Πανεπιστήμια, όμως, εντεταγμένα σε ενιαίο σύστημα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης με τα δημόσια. Άρα, με εισαγωγή φοιτητών, όπως και στα δημόσια, με εκλογή καθηγητών με κανόνες ανάλογους με αυτούς των δημοσίων πανεπιστημίων. Αυτό σημαίνει ότι στο πανεπιστήμιο θα μπαίνεις με το βαθμό σου από ένα ενιαίο σύστημα εισαγωγικών εξετάσεων. Αν έχεις δυνατότητα θα πληρώνεις τα δίδακτρα και εάν δεν έχεις θα σου χορηγούν υποτροφίες.
Η αλλαγή στο λύκειο
Να γίνει αυτό, αλλά αυτό δεν δίνει καμία απάντηση στο Λύκειο. Είναι δυνατόν να μιλάμε για πανεπιστήμιο και να μη μιλάμε για τη ριζική αλλαγή στο Λύκειο ;
Μία αλλαγή που να προσφέρει στο Λύκειο ταυτότητα. Ένα Λύκειο που να πάψει ουσιαστικά να είναι ο προθάλαμος των εισαγωγικών εξετάσεων. Να προσφέρει δεξιότητες, να προσφέρει δυνατότητες απασχόλησης, να προσφέρει λύσεις εκτός από το πανεπιστήμιο. Να παύει το δίπτυχο ή το πανεπιστήμιο ή την ανεργία χωρίς προσόντα. Που να ενυδατώνει τη σκέψη, που να εθίζει στην κριτική σκέψη, που ουσιαστικά να φτιάχνει ένα φοιτητή ο οποίος να έχει διάθεση ενεργητικής και δημιουργικής συμμετοχής στην παραγωγή της γνώσης και στην έρευνα.
Η φοιτητική μετανάστευση
Ένα από τα πιο παράδοξα που συμβαίνουν στη χώρα μας, είναι ότι έχουμε περίπου, ογδόντα χιλιάδες προσφερόμενες θέσεις στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, πενήντα χιλιάδες θέσεις φοιτητών στο εξωτερικό, είκοσι χιλιάδες θέσεις σπουδαστών στα λεγόμενα κολλέγια και ταυτόχρονα είκοσι χιλιάδες κενές θέσεις στα ΑΕΙ και Τ.Ε.Ι.Είναι δυνατόν να μιλάμε σοβαρά για φοιτητική μετανάστευση χωρίς μια εσωτερική ταξινόμηση, ώστε να ξέρουμε ποιοι είναι μεταπτυχιακοί, ποιοι έχουν πάει κατευθείαν στο εξωτερικό με υψηλούς βαθμούς και υποτροφίες, ποιοι είναι κοντά στο βαθμό εισαγωγής στις δύσκολες σχολές, όπως η ιατρική ή η νομική και ποιοι χωρίς τα προσόντα, με χαμηλούς βαθμούς, διεκδικούν να σπουδάσουν σε σχολές οι οποίες εδώ θέλουν υψηλό βαθμό εισαγωγής;
Ακόμη και αν όλα λειτουργήσουν άψογα και κάνουμε τα καλύτερα μη κρατικά, μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια στην Ελλάδα, εφόσον η εισαγωγή σ’ αυτά θα είναι αξιοκρατική, φοιτητική μετανάστευση θα υπάρχει. Κενές θέσεις θα μένουν.
Το ζήτημα των «κολεγίων», των ξένων Πανεπιστημίων που λειτουργούν στην Ελλάδα σε συνεργασία με Κέντρα Ελευθέρων Σπουδών και το επιχείρημα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση πιέζει για ιδιωτικά πανεπιστήμια.
Η αρμοδιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για θέματα παιδείας είναι επικουρική, συμπληρωματική και υποστηρικτική.
Η κύρια αρμοδιότητα ανήκει στα κράτη - μέλη. Η Ένωση παρεμβαίνει για θέματα επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης. Δεν την ενδιαφέρει η εκπαιδευτική πολιτική, αλλά η οικονομική πολιτική, η επαγγελματική ελευθερία, η κινητικότητα των εργαζομένων και η κινητικότητα των επιχειρήσεων.
Την ενδιαφέρει η αναγνώριση μεταξύ των κρατών - μελών των επαγγελματικών δικαιωμάτων και όχι των ακαδημαϊκών τίτλων και ιδρυμάτων.
Λέει ότι δεν μπορείς σε μια χώρα να έχεις άλλους κανόνες, πιο ελεύθερους και ανοιχτούς για τα δικά σου Πανεπιστήμια και άλλους πιο σκληρούς και κλειστούς για ξένα Πανεπιστήμια.
Είναι μεγάλο κενό και λάθος της Ελλάδας που δεν έχει ψηφιστεί νόμος, εδώ και χρόνια, για να ρυθμιστεί το ανεξέλεγκτο καθεστώς των λεγομένων κολεγίων. Πρέπει επειγόντως να ψηφιστεί τέτοιος νόμος, που να ρυθμίζει την εγκατάσταση ξένων πανεπιστημίων, των ίδιων όμως, μόνων τους, να απαγορεύει φυσικά τις συμβάσεις με ιδιωτικούς φορείς όπως απαγορεύει τις συμβάσεις αυτές και στα ελληνικά Πανεπιστήμια και όπως συμβαίνει σε όλες τις σοβαρές χώρες της Ευρώπης και ιδίως αυτές που χρησιμοποιούμε ως παράδειγμα, τη Φινλανδία ή τη Σουηδία.
Το δημόσιο Πανεπιστήμιο είναι ο πυλώνας του ευρωπαϊκού συστήματος. Όλα τα καλά ανταγωνιστικά Πανεπιστήμια της Ευρώπης είναι δημόσια.
Επίσης, η επαγγελματική αναγνώριση, η αναγνώριση επαγγελματικών προσόντων, είτε έκανε κάποιος σπουδές εδώ, είτε έκανε σπουδές στη χώρα προέλευσης, για παράδειγμα την Αγγλία, εξαρτάται από ένα θεμελιώδες κριτήριο.
Για να σου αναγνωρίσει μια χώρα όπως η Ελλάδα τα επαγγελματικά σου προσόντα, πρέπει να σου αναγνωρίζει τα ίδια και η χώρα προέλευσης του Πανεπιστημίου, δηλαδή η Βρετανία. Για να γραφτείς εδώ στο Δικηγορικό Σύλλογο, πρέπει να μπορείς να γραφτείς με το δίπλωμα αυτό και στον Βρετανικό Δικηγορικό Σύλλογο. Τα επαγγελματικά προσόντα εξαρτώνται από το τι προσόντα σου αναγνωρίζει στο έδαφός της η χώρα προέλευσης του Πανεπιστημίου.
Άρα το τι λέει η εθνική νομοθεσία είναι κρίσιμο και είναι τεράστιο κενό και τεράστια παραπλάνηση παιδιών και γονέων, το γεγονός ότι τα Κέντρα Ελευθέρων Σπουδών λειτουργούν χωρίς καθεστώς, χωρίς κριτήρια και χωρίς νομοθεσία στα θέματα αυτά.
Έχουν καμιά σχέση αυτά τα θέματα με το άρθρο 16;
Η αναθεώρηση του άρθρου 16, δεν συνδέεται ούτε με τα προβλήματα και τις άμεσες ανάγκες αναβάθμισης του ελληνικού δημόσιου Πανεπιστημίου και δημόσιου σχολείου, ούτε με το ζήτημα της φοιτητικής μετανάστευσης, ούτε με το ζήτημα της ανεξέλεγκτης λειτουργίας των λεγομένων κολεγίων.
Αλλού είναι τα προβλήματα, αλλού είναι οι λύσεις.
Χρειαζόμαστε μια ανοιχτή παιδεία για όλους σε ένα νέο παγκόσμιο περιβάλλον, που να εξασφαλίζει ισότιμη και ουσιαστική πρόσβαση όλων σε σύγχρονη γνώση και εξελίξεις.
Η δημόσια εκπαίδευση πρέπει να παρέχει υψηλής ποιότητας εκπαίδευση, που μπορεί να κάνει τους νέους μας ικανούς, παραγωγικούς και αξιοπρεπείς πολίτες.
Πρωταρχική προϋπόθεση είναι η γνώση. Η γνώση που είναι δύναμη, που είναι εξουσία και που είναι στοιχείο ενός νέου παραγωγικού μοντέλου, μιας νέας αναπτυξιακής προοπτικής και θεμέλιο της δημοκρατίας.
Η παιδεία είναι στρατηγικό διακύβευμα. Απαιτεί ορθολογικό σχεδιασμό σε βάθος χρόνου.
Απαιτεί εφαρμογή πολιτικών για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σταθερά χαρακτηριστικά που δεν επηρεάζονται από ενδεχόμενη αλλαγή κυβερνήσεων και υπουργών. Και ένα απ’ τα σοβαρά προβλήματα που έχει το εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι οι συχνές αλλαγές.
Η επείγουσα υποχρέωση του Ελληνικού κράτους, αν θέλουμε να είμαστε σοβαροί, πριν την απόφαση αναθεώρησης του άρθρου 16, πρέπει να είναι η εξασφάλιση των ουσιαστικών προϋποθέσεων αναβάθμισης του δημοσίου πανεπιστημίου και των ΤΕΙ, η απογραφή της φοιτητικής μετανάστευσης και η ρύθμιση του ζητήματος των κέντρων ελευθέρων σπουδών με νόμο, άμεσα, που θα αφορά τη λειτουργία των κέντρων ελευθέρων σπουδών, όχι ιδιωτικών παραπανεπιστημίων. Να θέσει κανόνες αναλογικούς και εφαρμόσιμους, με βάση το κοινοτικό δίκαιο, έτσι ώστε να μπορούμε να ελέγχουμε τι γίνεται στη χώρα μας.
Και πάνω από όλα να θεσπίσει μία ριζική τομή και αλλαγή στο Λύκειο,τέτοια ώστε να φτιάχνει φοιτητές που να αντιμετωπίζουν την είσοδο του πανεπιστήμιου ως την πιο ευχάριστη πρόκληση της ζωής τους και την έξοδο από το πανεπιστήμιο πάλι ως τη πιο ευχάριστη πρόκληση της ζωής τους.
Ο Νίκος Παπαδάκης είναι Μέλος του Π.Σ. του ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ
και Πρόεδρος του ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ «ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ”