Ο Πολιτισμός σαν μέσο καταπολέμησης του Φασισμού
του Δημήτρη Β. Τσουκαλά, Βουλευτή Επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ
Κατά έναν περίεργο τρόπο ο Φασισμός σαν ιστορικό φαινόμενο άρχισε να διαμορφώνεται στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο κατά την περίοδο της ωρίμανσης της μεγάλης πολιτιστικής άνθισης που άρχισε από τον 18ο αιώνα με τον Διαφωτισμό και συνεχίστηκε μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου. Η έκρηξη αυτή των κατακτήσεων του πολιτισμού ήταν από τις μεγαλύτερες και πλέον σπουδαίες της ανθρώπινης ιστορίας, κατέστησε παγκόσμια κυρίαρχο αυτόν που ονομάζουμε δυτικό πολιτισμό και διαμόρφωσε την μορφή του κόσμου που γνωρίζουμε σήμερα.
Ο Φασισμός σε πολιτισμικό επίπεδο, γεννήθηκε την περίοδο της μεγάλης κρίσης της δεκαετίας του ’20 και παρουσιάστηκε σαν συμπύκνωση των φαινομένων αντίδρασης στον ευρωπαϊκό επιστημονικό ορθολογισμό, εξέφρασε τον ανορθολογισμό του «Fin du Siècle» (του τέλους του αιώνα) όπως αποκλήθηκε απ’ τους ιστορικούς και γενικά συγκροτήθηκε με την συνένωση όλων των ‘‘εκτρωματικών στρεβλώσεων’’ του ευρωπαϊκού πνεύματος που επέβαλλε το ιδεολογικό πλαίσιο των αποικιακών εξορμήσεων των μεγάλων δυνάμεων. Τέτοιες «στρεβλώσεις» ήταν οι σωβινιστικοί εθνικισμοί, ο ρατσισμός, ο ακραίος πολιτικός συντηρητισμός, ο κοινωνικός δαρβινισμός και η φυλετική προκατάληψη.
Μπορούμε να ορίσουμε τον Φασισμό σε πολιτισμικό πάντα επίπεδο με δύο τρόπους:
α) Ως γενική άρνηση δηλαδή σαν δύναμη αντιφιλελευθερισμού, αντιδημοκρατική, αντικομμουνιστική, αντισημιτική αλλά και αντικαπιταλιστική (δημαγωγικά) ή σαν ένα κίνημα αντιδιαφωτισμού, είτε
β) να τον ορίσουμε «θετικά» σαν μια sui generis μικροαστική «επανάσταση» του ανορθολογισμού, του εθνικιστικού μυστικισμού και πρωτόγονου κοινοτισμού, του λαϊκισμού (με την έννοια ενός ιδιόρρυθμου φολκλόρ), της λατρείας της βίας και ενός αντιδραστικού μοντερνισμού.
Όπως και να τον προσεγγίσουμε, ο Φασισμός στάθηκε πάντα ορκισμένος εχθρός του Πολιτισμού, σ’ όλες του τις εκφάνσεις. Η αντίληψη του φασισμού για την κουλτούρα μπορεί να συνοψιστεί στην περίφημη φράση «όταν ακούω κουλτούρα, τραβάω το πιστόλι (Μπράουνιγκ) μου!», που εκστομίζει ένας ήρωας του έργου «Σλάγκετερ» του Χάνς Γιόστ, φράση που αρέσκονταν να εκστομίζουν οι Γιόζεφ Γκαίμπελς και Χαίρμαν Γκαίρινγκ σε αρκετές περιπτώσεις. Ο Φασισμός ωστόσο δημιούργησε ένα συνεκτικό πολιτιστικό μοντέλο, συνεπώς διέθετε και διαθέτει κουλτούρα και αυτή είναι η επιθετική ισοπέδωση κάθε ιδιαίτερου πολιτισμικού χαρακτηριστικού. Είναι η κουλτούρα της ομοιομορφίας και της υποταγής σε μια ρηχή αντίληψη ενός μονοσήμαντου και φαντασιακού φολκλόρ.
Οι ιδεοληψίες που επέβαλε μαζικά όπου επικράτησε, ήταν καταστροφικές για τα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πνεύματος, τα οποία καταδίωξε μαζί βέβαια με τους δημιουργούς τους (αλλά και το κοινό που τα απολάμβανε). Η «κριτική» του στα πολιτιστικά έργα εξαντλούνταν σε αφοριστικούς χαρακτηρισμούς όπως ότι ήταν προϊόντα «εκφυλισμού» δημιουργών που κατηγορήθηκαν σαν Εβραίοι, ομοφυλόφιλοι ή ηθικά, πνευματικά και σωματικά άρρωστοι. Η καλλιτεχνική δημιουργία που δεν ανταποκρίνονταν στα αισθητικά πρότυπα που επέβαλε ο φασιστικός πολιτισμικός σχετικισμός θεωρήθηκε εν πολλοίς σαν «αρρώστια».
Στον σύγχρονο φασισμό και τον νεοναζισμό των ημερών μας που αποκτά επικίνδυνες διαστάσεις λόγω της κρίσης, η πολιτισμική διαφοροποίηση έχει καταστεί κυρίαρχο θεωρητικό και πολιτικό εργαλείο. Για να μην κατηγορηθεί ως οφθαλμοφανώς ρατσιστικός, ο φασισμός σήμερα δεν μιλάει πλέον απροκάλυπτα για ανώτερες ή κατώτερες φυλές, αναφέρεται σε «διαφορετικές» μη συμβατές κουλτούρες, οι οποίες δεν πρέπει να αναμιγνύονται. Πρέπει να διαφυλαχθεί η «καθαρότητά» τους, συνεπώς η δίωξη του Μετανάστη και του Άλλου, του διαφορετικού, είναι πλέον ένα «πολιτιστικό» ζήτημα και όχι δράση ρατσιστικής βίας. Είναι προφανές ότι έννοιες όπως η Πολυπολιτισμικότητα – πολιτισμική ποικιλότητα θεωρούνται περίπου σαν ένα είδος «κοινωνικής πανώλης» από τους παραδοσιακούς ή νεοφανείς φασίστες και τους συνοδοιπόρους τους.
Θα μπορούσε ο πολιτισμός να λειτουργήσει σαν αντίβαρο στην κρίση; Ο πολιτισμικός πλουραλισμός μπορεί να καταστεί μέσο απόκρουσης και περιορισμού του φασισμού; Το αντιφασιστικό κίνημα για να παλέψει με επιτυχία τη νεοφασιστική απειλή, πρέπει να την πολεμήσει σε όλα τα πεδία των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, φυσικά και στον πολιτισμό, ο οποίος θα λειτουργήσει τόσο σαν «όπλο», όσο και σαν πεδίο αντιπαράθεσης. Πιστεύουμε ότι η αποδοχή των πολιτισμικών χαρακτηριστικών διαφορετικής κουλτούρας επιτρέπει την διάχυση και την όσμωση στοιχείων σε διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες, βοηθά στην αλληλοκατανόηση και συνιστά ένα χρήσιμο όπλο στην μάχη κατά του φασισμού και του νεοναζισμού.
Η ελληνική κουλτούρα ιδιαίτερα, με την μεγάλη αφομοιωτική της δύναμη και την ικανότητά της να συνδιαλέγεται με όλους τους πολιτισμούς με τους οποίους ήρθε σε επαφή, έχει την δυνατότητα να συμβάλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση ενός πολυπολιτισμικού εργαλείου ανάσχεσης του φασισμού. Η ελληνική κουλτούρα κατόρθωνε πάντοτε να αποδέχεται τα στοιχεία εκείνα που θεωρούσε συμβατά με την ιδιοσυστασία του ελληνικού κόσμου, να τα ενσωματώνει δημιουργικά στον κορμό της και να τα αποδίδει ξανά με πρωτότυπο τρόπο. Είχε επίσης την ιδιότητα να ανοίγει τον δρόμο για την υιοθέτηση της ελληνικής πολιτισμικής παράδοσης από πληθυσμούς που εγκαταστάθηκαν κατά καιρούς στην ελληνική επικράτεια και αυτή είναι η πρόκληση που καλείται να αντιμετωπίσει σήμερα.
Η αντιμετώπιση του φασισμού με μοχλό τον πολιτισμό, για να είναι αποτελεσματική θα πρέπει να συντελεστεί στο πλαίσιο μιας ευρύτερης αναπτυξιακής πολιτικής νέου τύπου με την υιοθέτηση νέων παραγωγικών και καταναλωτικών προτύπων. Η ανάπτυξη θα βασίζεται στην διεύρυνση και την αξιοποίηση πολιτιστικών αναφορών, προσφοράς και πολιτιστικής παραγωγής, όχι με την έννοια του «προϊόντος», αλλά με την πολιτιστική διάσταση της συμμετοχής των ανθρώπων στην διαμόρφωση μιας νέας ποιότητας ζωής. Κλειδί για αυτή την ανάπτυξη είναι η μαζική συμμετοχή των πολιτών στην παραγωγή και την διάχυση του πολιτισμού. Μαζική συμμετοχή στην κουλτούρα σαν αμφίδρομη κοινωνική διαδικασία και όχι μαζική κατανάλωση πολιτιστικών «προϊόντων», πολιτιστική άνθιση στις γειτονιές των πόλεων στην Ελλάδα και την Ευρώπη, δημιουργία ενός πολιτιστικού δικτύου νέου τύπου με πρωτοβουλία των τοπικών κοινωνιών. Το νέο αυτό πολιτιστικό ρεύμα θα συναντηθεί με τις δυνάμεις της Αριστεράς, της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού που προτείνουν ένα καινούργιο αναπτυξιακό μοντέλο εξόδου από την κρίση και μαζί θα σφυρηλατήσουν την νέα παραγωγική, πολιτισμική και κοινωνική πραγματικότητα που θα σαρώσει τον φασισμό και τις αιτίες που τον γεννούν.
του Δημήτρη Β. Τσουκαλά, Βουλευτή Επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ
Κατά έναν περίεργο τρόπο ο Φασισμός σαν ιστορικό φαινόμενο άρχισε να διαμορφώνεται στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο κατά την περίοδο της ωρίμανσης της μεγάλης πολιτιστικής άνθισης που άρχισε από τον 18ο αιώνα με τον Διαφωτισμό και συνεχίστηκε μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου. Η έκρηξη αυτή των κατακτήσεων του πολιτισμού ήταν από τις μεγαλύτερες και πλέον σπουδαίες της ανθρώπινης ιστορίας, κατέστησε παγκόσμια κυρίαρχο αυτόν που ονομάζουμε δυτικό πολιτισμό και διαμόρφωσε την μορφή του κόσμου που γνωρίζουμε σήμερα.
Ο Φασισμός σε πολιτισμικό επίπεδο, γεννήθηκε την περίοδο της μεγάλης κρίσης της δεκαετίας του ’20 και παρουσιάστηκε σαν συμπύκνωση των φαινομένων αντίδρασης στον ευρωπαϊκό επιστημονικό ορθολογισμό, εξέφρασε τον ανορθολογισμό του «Fin du Siècle» (του τέλους του αιώνα) όπως αποκλήθηκε απ’ τους ιστορικούς και γενικά συγκροτήθηκε με την συνένωση όλων των ‘‘εκτρωματικών στρεβλώσεων’’ του ευρωπαϊκού πνεύματος που επέβαλλε το ιδεολογικό πλαίσιο των αποικιακών εξορμήσεων των μεγάλων δυνάμεων. Τέτοιες «στρεβλώσεις» ήταν οι σωβινιστικοί εθνικισμοί, ο ρατσισμός, ο ακραίος πολιτικός συντηρητισμός, ο κοινωνικός δαρβινισμός και η φυλετική προκατάληψη.
Μπορούμε να ορίσουμε τον Φασισμό σε πολιτισμικό πάντα επίπεδο με δύο τρόπους:
α) Ως γενική άρνηση δηλαδή σαν δύναμη αντιφιλελευθερισμού, αντιδημοκρατική, αντικομμουνιστική, αντισημιτική αλλά και αντικαπιταλιστική (δημαγωγικά) ή σαν ένα κίνημα αντιδιαφωτισμού, είτε
β) να τον ορίσουμε «θετικά» σαν μια sui generis μικροαστική «επανάσταση» του ανορθολογισμού, του εθνικιστικού μυστικισμού και πρωτόγονου κοινοτισμού, του λαϊκισμού (με την έννοια ενός ιδιόρρυθμου φολκλόρ), της λατρείας της βίας και ενός αντιδραστικού μοντερνισμού.
Όπως και να τον προσεγγίσουμε, ο Φασισμός στάθηκε πάντα ορκισμένος εχθρός του Πολιτισμού, σ’ όλες του τις εκφάνσεις. Η αντίληψη του φασισμού για την κουλτούρα μπορεί να συνοψιστεί στην περίφημη φράση «όταν ακούω κουλτούρα, τραβάω το πιστόλι (Μπράουνιγκ) μου!», που εκστομίζει ένας ήρωας του έργου «Σλάγκετερ» του Χάνς Γιόστ, φράση που αρέσκονταν να εκστομίζουν οι Γιόζεφ Γκαίμπελς και Χαίρμαν Γκαίρινγκ σε αρκετές περιπτώσεις. Ο Φασισμός ωστόσο δημιούργησε ένα συνεκτικό πολιτιστικό μοντέλο, συνεπώς διέθετε και διαθέτει κουλτούρα και αυτή είναι η επιθετική ισοπέδωση κάθε ιδιαίτερου πολιτισμικού χαρακτηριστικού. Είναι η κουλτούρα της ομοιομορφίας και της υποταγής σε μια ρηχή αντίληψη ενός μονοσήμαντου και φαντασιακού φολκλόρ.
Οι ιδεοληψίες που επέβαλε μαζικά όπου επικράτησε, ήταν καταστροφικές για τα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πνεύματος, τα οποία καταδίωξε μαζί βέβαια με τους δημιουργούς τους (αλλά και το κοινό που τα απολάμβανε). Η «κριτική» του στα πολιτιστικά έργα εξαντλούνταν σε αφοριστικούς χαρακτηρισμούς όπως ότι ήταν προϊόντα «εκφυλισμού» δημιουργών που κατηγορήθηκαν σαν Εβραίοι, ομοφυλόφιλοι ή ηθικά, πνευματικά και σωματικά άρρωστοι. Η καλλιτεχνική δημιουργία που δεν ανταποκρίνονταν στα αισθητικά πρότυπα που επέβαλε ο φασιστικός πολιτισμικός σχετικισμός θεωρήθηκε εν πολλοίς σαν «αρρώστια».
Στον σύγχρονο φασισμό και τον νεοναζισμό των ημερών μας που αποκτά επικίνδυνες διαστάσεις λόγω της κρίσης, η πολιτισμική διαφοροποίηση έχει καταστεί κυρίαρχο θεωρητικό και πολιτικό εργαλείο. Για να μην κατηγορηθεί ως οφθαλμοφανώς ρατσιστικός, ο φασισμός σήμερα δεν μιλάει πλέον απροκάλυπτα για ανώτερες ή κατώτερες φυλές, αναφέρεται σε «διαφορετικές» μη συμβατές κουλτούρες, οι οποίες δεν πρέπει να αναμιγνύονται. Πρέπει να διαφυλαχθεί η «καθαρότητά» τους, συνεπώς η δίωξη του Μετανάστη και του Άλλου, του διαφορετικού, είναι πλέον ένα «πολιτιστικό» ζήτημα και όχι δράση ρατσιστικής βίας. Είναι προφανές ότι έννοιες όπως η Πολυπολιτισμικότητα – πολιτισμική ποικιλότητα θεωρούνται περίπου σαν ένα είδος «κοινωνικής πανώλης» από τους παραδοσιακούς ή νεοφανείς φασίστες και τους συνοδοιπόρους τους.
Θα μπορούσε ο πολιτισμός να λειτουργήσει σαν αντίβαρο στην κρίση; Ο πολιτισμικός πλουραλισμός μπορεί να καταστεί μέσο απόκρουσης και περιορισμού του φασισμού; Το αντιφασιστικό κίνημα για να παλέψει με επιτυχία τη νεοφασιστική απειλή, πρέπει να την πολεμήσει σε όλα τα πεδία των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, φυσικά και στον πολιτισμό, ο οποίος θα λειτουργήσει τόσο σαν «όπλο», όσο και σαν πεδίο αντιπαράθεσης. Πιστεύουμε ότι η αποδοχή των πολιτισμικών χαρακτηριστικών διαφορετικής κουλτούρας επιτρέπει την διάχυση και την όσμωση στοιχείων σε διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες, βοηθά στην αλληλοκατανόηση και συνιστά ένα χρήσιμο όπλο στην μάχη κατά του φασισμού και του νεοναζισμού.
Η ελληνική κουλτούρα ιδιαίτερα, με την μεγάλη αφομοιωτική της δύναμη και την ικανότητά της να συνδιαλέγεται με όλους τους πολιτισμούς με τους οποίους ήρθε σε επαφή, έχει την δυνατότητα να συμβάλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση ενός πολυπολιτισμικού εργαλείου ανάσχεσης του φασισμού. Η ελληνική κουλτούρα κατόρθωνε πάντοτε να αποδέχεται τα στοιχεία εκείνα που θεωρούσε συμβατά με την ιδιοσυστασία του ελληνικού κόσμου, να τα ενσωματώνει δημιουργικά στον κορμό της και να τα αποδίδει ξανά με πρωτότυπο τρόπο. Είχε επίσης την ιδιότητα να ανοίγει τον δρόμο για την υιοθέτηση της ελληνικής πολιτισμικής παράδοσης από πληθυσμούς που εγκαταστάθηκαν κατά καιρούς στην ελληνική επικράτεια και αυτή είναι η πρόκληση που καλείται να αντιμετωπίσει σήμερα.
Η αντιμετώπιση του φασισμού με μοχλό τον πολιτισμό, για να είναι αποτελεσματική θα πρέπει να συντελεστεί στο πλαίσιο μιας ευρύτερης αναπτυξιακής πολιτικής νέου τύπου με την υιοθέτηση νέων παραγωγικών και καταναλωτικών προτύπων. Η ανάπτυξη θα βασίζεται στην διεύρυνση και την αξιοποίηση πολιτιστικών αναφορών, προσφοράς και πολιτιστικής παραγωγής, όχι με την έννοια του «προϊόντος», αλλά με την πολιτιστική διάσταση της συμμετοχής των ανθρώπων στην διαμόρφωση μιας νέας ποιότητας ζωής. Κλειδί για αυτή την ανάπτυξη είναι η μαζική συμμετοχή των πολιτών στην παραγωγή και την διάχυση του πολιτισμού. Μαζική συμμετοχή στην κουλτούρα σαν αμφίδρομη κοινωνική διαδικασία και όχι μαζική κατανάλωση πολιτιστικών «προϊόντων», πολιτιστική άνθιση στις γειτονιές των πόλεων στην Ελλάδα και την Ευρώπη, δημιουργία ενός πολιτιστικού δικτύου νέου τύπου με πρωτοβουλία των τοπικών κοινωνιών. Το νέο αυτό πολιτιστικό ρεύμα θα συναντηθεί με τις δυνάμεις της Αριστεράς, της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού που προτείνουν ένα καινούργιο αναπτυξιακό μοντέλο εξόδου από την κρίση και μαζί θα σφυρηλατήσουν την νέα παραγωγική, πολιτισμική και κοινωνική πραγματικότητα που θα σαρώσει τον φασισμό και τις αιτίες που τον γεννούν.